Het Landschap aan het woord

Etty Hillesum en de IJssel

Etty Hillesum (1914-1943) schreef op 10 juli 1942:  

De laatste dagen ga ik door het leven of er een photografische plaat in mij zit, die alles om me heen feilloos, tot in de kleinste details opneemt. Daarvan ben ik me bewust, alles gaat in mij ”hinein” met kantige contouren. Later, veel later misschien zal ik dan alles eens ontwikkelen en afdrukken.   

In haar dagboeken haalt Etty Hillesum herinneringen op aan de wandelingen langs de IJssel en fietstochten in de omgeving van Deventer, waar zij opgroeide. Zij vertelt over de ervaringen van rust, ruimtelijkheid en vrijheid in het landschap, en dit als een volledig contrast met de chaos, onrust en nerveuze spanning in haar ouderlijk huis. 

Ook in haar beschrijvingen van mensen, van situaties en ook haar eigen innerlijk gebruikt Etty vaak beelden die teruggaan naar het landschap van haar jeugd, in Deventer. 

Mijn innerlijk landschap bestaat uit grote wijde vlaktes, oneindig wijd, er is nauwelijks een horizon, de ene vlakte gaat over in de andere. 

Voor Etty Hillesum is het landschap van haar jeugd meer dan de omgeving waarin zij opgroeide. 

Het landschap dat de mens in zich draagt zoekt hij ook buiten. 

Wie de foto’s bekijkt die Wicher Naberman tussen 1978 en 1987 maakte vanuit zijn woonplaats Welsum, herkent dit beeld ogenblikkelijk. Wie zich verplaatst door het IJssel landschap bij hoog water of op een ietwat mistige ochtend ziet het water, de luchten, de verte en de stilte. 

Kijkend naar de foto’s van Wicher zie je dit landschap. Ze zijn tijdloos,  hetzelfde landschap waarin Etty Hillesum liep en fietste. Ze zijn zwart wit en het is winter. Er is veel water, heel veel water en verte en lucht en water, die in elkaar overgaan en kleine stukjes binnendijk die net boven het water uitkomen met kale struiken en wilgen, soms geknot. En er zijn wegen, houten paaltjes met puntdraad toen het vee nog graasde in de uitwaarden. Een meidoorn haag, soms in de verte een rij geknotte wilgen. De rivier is onzichtbaar maar aanwezig. 

Inmiddels is er veel veranderd. Dijkverzwaringen en Ruimte voor de rivier hebben het landschap veranderd en aangetast. Gelukkig hebben we de foto’s nog.

Gerja Meima
Sinds 2016 directeur van het Etty Hillesum centrum. Een centrum dat zich inzet tegen discriminatie en uitsluiting van bevolkingsgroepen. Etty Hillesum en de Joodse geschiedenis van Deventer zijn de wortels waarop het Centrum gebaseerd is. Naast dit werk ben ik theatermaker.